Hoe versnippering van leefgebied invloed heeft op dieren

Versnippering van leefgebied geeft dieren niet alleen minder ruimte en bewegingsvrijheid, maar heeft ook effect op de gezondheid van individuele soorten en hun ecosystemen op korte én lange termijn.

Menselijke activiteiten zijn de belangrijkste oorzaak van versnippering van leefgebied, maar sommige natuurlijke processen spelen ook een rol. Gelukkig zijn er manieren waarop we versnippering van leefgebied een halt kunnen toeroepen en de soorten die hierdoor worden beïnvloed kunnen helpen.

Wat is versnippering van leefgebied?

Versnippering van leefgebied is anders dan verlies of achteruitgang van leefgebied. Versnippering is wanneer het leefgebied van een diersoort wordt opgebroken in stukken die niet langer met elkaar verbonden zijn. Bijvoorbeeld een bos dat wordt bewoond door een populatie bruine beren, waar mensen plotseling een snelweg doorheen aanleggen. Dit verdeelt het bos in twee afzonderlijke stukken.

Hoewel de beren technisch gezien in staat zijn om over de snelweg te lopen en toegang te krijgen tot de andere helft van hun leefgebied, lopen ze daarbij groot gevaar omdat ze aangereden kunnen worden door een auto. Het leefgebied raakt versnipperd, en de populatie bruine beren kan verdeeld raken of afnemen door de nieuwe dreiging van auto's.

Hoe ontstaat versnippering van leefgebied?

Veel voorkomende oorzaken van versnippering van leefgebieden hebben te maken met menselijke activiteiten. De aanleg van wegen, spoorwegen, pijpleidingen, boerderijen, woningen, steden en andere infrastructuur kan wilde gebieden in stukken verdelen. Menselijke nederzettingen belemmeren dieren fysiek om delen van hun leefgebied te bereiken. Daarnaast kunnen mensen hulpbronnen opgebruiken, waardoor er minder geschikt leefgebied beschikbaar is voor de dieren. 

Andere menselijke activiteiten die leefgebieden van wilde dieren kunnen versnipperen zijn olie- en gasexploratie, commerciële ontwikkeling en het omleiden van water door middel van technieken zoals dammen. Zo hebben zoetwatervissen bijvoorbeeld te maken met ernstige beperkingen wanneer er dammen in rivieren worden gebouwd. Dammen kunnen hun migratieroutes volledig blokkeren en hen afsnijden van gebieden waar ze ooit veelvuldig voorkwamen.

De oorzaken van versnippering van leefgebied zijn echter niet alleen beperkt tot menselijke activiteiten. Natuurlijke processen zoals veranderingen in de loop van een rivier, aardbevingen, vulkaanuitbarstingen, overstromingen en bosbranden kunnen leefgebieden ook in stukken opbreken.

Klimaatverandering is ook een aanjager van versnippering van leefgebieden, omdat het de frequentie, ernst en onvoorspelbaarheid van rampen zoals branden, zware stormen en droogte verhoogt. Naarmate de klimaatverandering erger wordt, zal ook het versnipperen van leefgebieden toenemen.

Welk effect heeft versnippering van leefgebied?

Sommige effecten die de versnippering van leefgebied heeft op dieren zijn direct merkbaar, zoals verwondingen en dood door aanrijdingen, omleidingen van water en andere technische wijzigingen in het gebied.

Minder eten, drinken en rustplekken

Andere gevolgen ontstaan later, zoals verhongering omdat dieren geen toegang meer hebben tot voedselbronnen, of uitdroging omdat ze geen toegang meer hebben tot hun waterbronnen. Ook kan versnippering ervoor zorgen dat dieren hun broed- of nestgebieden niet meer kunnen bereiken, waardoor hun populaties drastisch kunnen afnemen.

Migrerende soorten hebben tijdens hun lange trektochten veel last van de gevolgen van versnippering, omdat het vinden van rust- en voedselplekken cruciaal is op hun lange migratieroutes.

Inteelt

Een ander probleem dat kan ontstaan is inteelt, omdat dieren die in kleinere stukken leefgebied leven, worden beperkt tot kleinere subpopulaties. Dit kan de gezondheid van de populatie op de lange termijn beïnvloeden. Inteelt maakt het DNA van de dieren minder divers, waardoor ze kwetsbaarder worden voor ziektes en zich minder goed kunnen aanpassen aan veranderingen in de toekomst. Uiteindelijk maakt inteelt een diersoort kwetsbaarder, en maakt de kans groter voor een soort om uit te sterven. 

Verstoring in de voedselketen

Versnippering van leefgebied kan ook gevolgen hebben voor soorten die niet direct onderdeel zijn van dat leefgebied. Het verstoort namelijk de natuurlijke voedselketens. Als bijvoorbeeld de populatie bruine beren afneemt door de aanleg van een weg door hun leefgebied in het bos, zal de zalm in een nabijgelegen rivier niet direct te maken krijgen met versnippering van leefgebied, maar wel met overpopulatie doordat er minder roofdieren zijn.

Mens-dier-conflicten

Daarnaast kan versnippering van leefgebied leiden tot conflicten tussen mensen en wilde dieren. Als dieren in steeds kleinere leefgebieden worden opgedrongen, kunnen ze worden gedwongen om naar menselijke nederzettingen te trekken op zoek naar voedsel en water. De dieren kunnen daarbij gewassen plunderen en vee roven, en het kan de veiligheid van mensen in gevaar brengen.

Het randeffect

Een van de gevolgen van versnippering van leefgebied is een fenomeen dat bekend staat als het 'randeffect'. De randen van een leefgebied kunnen drastisch verschillen van de centrale delen. Veel dieren die in het bos leven zijn bijvoorbeeld veiliger als ze dieper in het bos zijn dan aan de rand. Bovendien hebben ze daar toegang tot meer hulpbronnen. Ook verschilt het plantenleven in de binnengebieden en aan de randen van een leefgebied. De randen van bossen bevatten vaak planten die meer zonlicht nodig hebben en beter bestand zijn tegen droge omstandigheden. Dit heeft invloed op de beschikbaarheid van voedselbronnen voor dieren in deze leefgebieden.

Wanneer een leefgebied versnippert en de stukken leefgebied steeds kleiner worden, zijn er meer randgebieden. Er blijft er nauwelijks binnenruimte over. De randeffecten die dan ontstaan kunnen negatieve gevolgen hebben voor de dieren die in het versnipperde gebied leven.

Hoe kun je versnippering van leefgebieden voorkomen en leefgebieden weer met elkaar verbinden?

Als je op een plek woont waar wilde dieren langskomen, zijn er meerdere manieren waarop je de wilde dieren met een versnipperd leefgebied in je eigen omgeving kunt helpen.

• Plaats bomen en heggen aan de rand van je erf. Deze natuurlijke grenzen kunnen inheemse dieren helpen om zich te verplaatsen tussen versnipperde bosgebieden.
• Plant meer inheemse bomen, wilde bloemen en grassen. Lokale dieren kunnen hier gebruik van maken.
• Zet water neer voor dieren. Iets simpels als een bakje water of een vogelbadje kan soorten helpen die moeite hebben om natuurlijke waterbronnen te vinden in hun versnipperde leefgebieden.

Je kunt ook steun bieden aan natuurbeschermingsinitiatieven voor het vaststellen van beschermde gebieden en voor rewilding. Rewilding is wanneer je een gebied dat is beschadigd of aangetast door menselijke aanwezigheid weer over laat nemen door de natuur.

Welke dieren hebben te maken met versnippering van leefgebied?

Talloze soorten over de hele wereld hebben te maken met versnippering van leefgebied, en veel van deze soorten staan op de rand van uitsterven. Hieronder staan slechts enkele voorbeelden van dieren die momenteel te maken hebben met versnippering van leefgebied.

Olifanten

Op misschien wel de grootste schaal zijn olifanten een goed voorbeeld van de effecten van versnippering van leefgebied. Afrikaanse savanneolifanten trekken meestal door een gebied van meer dan 30.000 vierkante kilometer – ongeveer de grootte van België. Door menselijke uitbreiding zijn hun territoria echter kleiner geworden en uit elkaar getrokken. De populatie gaat achteruit, mede door hun trage voortplanting en hun onvermogen om voldoende bronnen te vinden en partners te zoeken.

Met ons initiatief Room to Roam werkt IFAW aan het oplossen van dit probleem. We verbinden gefragmenteerde leefgebieden van olifanten opnieuw met elkaar. We werken samen met lokale landeigenaren en gemeenschapsleden om veilige doorgangen te creëren, zodat olifanten en andere diersoorten vrij door hun leefgebied kunnen trekken.

Ook Aziatische olifanten zijn het slachtoffer van versnippering van leefgebied, omdat de mens zich blijft uitbreiden en daarbij de natuur in trekt.

Afrikaanse wilde honden

Afrikaanse wilde honden worden met name beïnvloed door boerderijen en weilanden, die ruimte blijven innemen in hun leefgebieden.

Neushoorns

Zwarte neushoorns hebben te maken met versnippering van leefgebied door landbouw, plantages, mijnbouw en toerisme. Zwarte neushoorns zijn territoriaal; als ze worden gedwongen om dicht bij elkaar te leven, ontstaan botsingen en gevechten, gaat de voortplanting omlaag en worden er meer dieren ziek.

Bizons

In Noord-Amerika hebben verstedelijking, landbouw en industriële ontwikkeling het leefgebied van bizons versnipperd. In een groot deel van hun verspreidingsgebied en op hun trekroutes zijn graslanden die eerder weidegrond waren, omgezet in landbouwgrond. 

Kariboes

De toendra- en bosgebieden van kariboes raken versnipperd door onder andere infrastructuur voor transport, energiecentrales, toeristische oorden en bosbouw. Als groepen kariboes van elkaar gescheiden raken, wordt het moeilijker voor ze om zich voort te planten en in grote kuddes te trekken. Dit heeft niet alleen gevolgen voor de kariboes zelf, maar ook voor de vegetatie in hun ecosystemen. Dit komt doordat de voedingspatronen veranderen. 

Help ons de versnippering van leefgebieden tegen te gaan en steun innovatieve oplossingen om wilde gebieden weer met elkaar te verbinden.