Wat is ecotoerisme? En is het een oplossing of een probleem?

Over het algemeen beschouwt men dit als positief voor het behoud van Afrika's beschermde gebieden en biodiversiteit. Ik heb echter lang nagedacht over zowel de ogenschijnlijke voordelen als de tekortkomingen en nadelen van wat we doen. In 2008 schreef ik een artikel met de titel "Is Ecotourism Working?" ("Werkt Ecotoerisme?") en vroeg ik me af of ik deel uitmaakte van de oplossing of alleen maar bijdroeg aan het probleem. En ik ben niet de enige: ook collega's hebben hierover nagedacht. 

Wat is ecotoerisme?  

Na al die jaren accepteer ik nu dat ik voornamelijk een deel van de oplossing kan en móet zijn. In het grote geheel is het een eenvoudige afweging; als het geen ecotoerisme is, kun je verwachten dat elke andere vorm van economische activiteit concurreert om wat er nog over is van onze natuurlijke wereld, van landbouw en mijnbouw tot golfterreinen en themaparken. Ik ben echter ook gaan inzien en begrijpen dat slecht gedefinieerd en slecht beheerd ecotoerisme vernietigend is voor zowel het milieu als de gemeenschappen. In het ergste geval kan het zelfs kannibalisme zijn, omdat het uiteindelijk verslindt wat het zou moeten beschermen.

De geschiedenis van ecotoerisme

Eerst een stukje geschiedenis. In de loop van de vorige eeuw werden er al leerzame tours aangeboden, maar het concept 'ecotoerisme' begon pas echt in de jaren 70. Toen uitten de eerste wereldwijde milieubewegingen hun bezorgdheid over de toenemende gevolgen van massatoerisme.

Volgens de meeste bronnen werd de term 'ecotoerist' in 1983 algemeen bekend via Héctor Ceballos-Lascuráin (Speciaal Adviseur voor Ecotoerisme bij IUCN). Hij gebruikte de term om uit te leggen waarom toerisme met een lage impact essentieel was om een moerasgebied in zijn thuisland Mexico te beschermen tegen projectontwikkelaars. Zijn primaire doel was het behoud van natuurlijke leefgebieden, maar hij dacht ook aan de potentiële economische voordelen voor de regio. Ceballos-Lascuráin benadrukte dat activiteiten zoals vogelspotten en wandelen duurzame werkgelegenheid zouden opleveren en een positief effect zouden hebben op de bredere lokale economie, zonder het milieu te vernietigen. 

In de jaren 90 werd duurzaamheid een steeds belangrijker onderwerp omdat beleidsmakers het in alle aspecten van ontwikkeling gingen gebruiken, inclusief toerisme. In 2002 werd de sector van verantwoord reizen wereldwijd geaccepteerd als specifieke markt toen de Verenigde Naties het Internationale Jaar van het Ecotoerisme uitriepen. Sindsdien is het belang ervan gegroeid.

Vandaag de dag wordt ecotoerisme gezien als een oplossing voor onze uitdagingen op het gebied van natuurbehoud en economische groei. Dit geldt met name voor regio's die achterlopen op de wereldwijde ontwikkeling, zoals Afrika ten zuiden van de Sahara. Daar wordt ecotoerisme omarmd en op de meeste agenda's op het gebied van economie en natuurbehoud gesteund door de lobby voor duurzame ontwikkeling.

De definitie van ecotoerisme

Ecotoerisme begon dus als een definitie van verantwoord reizen, maar kan nu het beste worden omschreven aan de hand van een aantal principes in plaats van een vaste definitie.

Over het algemeen omvat goed ecotoerisme het volgende:

• De ecologische voetafdruk van touroperators en de activiteiten die ze aanbieden moeten een lage impact hebben en duurzaam zijn. Dit komt neer op toerisme met een laag aantal toeristen.
• De ervaring voor ecotoeristen moet gebaseerd zijn op de natuur en veel voorlichting en bewustzijn voor het milieu bevatten.
• Naast de financiële opbrengsten voor de organisaties, moeten er ook voordelen zijn voor de omliggende gemeenschappen en het milieu, waardoor ecotoerisme een belangrijk onderdeel wordt van de doelstellingen voor natuurbehoud.
• Alle betrokkenen moeten lokale culturen en gebruiken respecteren.

De voordelen van ecotoerisme 

Als je deze kenmerken in de context van nu plaatst, hebben we in feite een veelzijdige industrie die wordt gezien als wondermiddel. Er wordt n namelijk verwacht dat deze industrie aan verschillende doelstellingen voldoet op het gebied van milieu, maatschappij en ontwikkeling, en tegelijkertijd kan voldoen aan de verwachtingen van duizenden ecotoeristen. De International Ecotourism Society stelt dat "ecotoerisme gaat over het verbinden van natuurbehoud, gemeenschappen en duurzaam reizen".

Successen van ecotoerisme

Over het algemeen hebben ecotoerisme en haar koplopers in Afrika, waaronder veel van de bekendere safari-organisatoren en een reeks natuurbeschermingsorganisaties, talloze successen geboekt:

• African Parks heeft langlopende overeenkomsten getekend voor het beheer van 22 beschermde gebieden in 12 landen met een oppervlakte van meer dan 20 miljoen hectare, waarmee het milieu en de mogelijkheden voor ecotoerisme worden veiliggesteld.
• In Zuid-Afrika gebruiken Wilderness Foundation Africa en Eden to Addo initiatieven voor het behoud van corridors om talloze beschermde gebieden met elkaar te verbinden. Dit vergroot de mogelijkheden voor ecotoerisme en biedt voordelen voor lokale gemeenschappen.
• Singita heeft meer dan 150.000 hectare jachtgebied in Tanzania omgevormd tot gewaardeerde ecotoeristische bestemmingen.
• Wilderness Safaris heeft de toekomst van Noord-Kafue veiliggesteld door een netwerk van milieuvriendelijke kampen op te zetten in een gebied dat dreigde ten onder te gaan door grootschalige stroperij.
• De ecotoerisme-industrie is de belangrijkste factor geweest voor het voortbestaan van berggorilla's in Rwanda en Oeganda, en heeft een rol gespeeld bij het behoud van onder andere wilde honden, walvissen en de zwartvoetpinguïn. 
• Six Rivers Africa, een Tanzaniaanse ngo die is opgericht door Sir Jim Ratcliffe, is bezig met het opzetten van een ecotoeristisch netwerk in de zuidelijke delen van nationale parken Ruaha en Nyerere. Ze willen meer dan 11.000 vierkante kilometer oude jachtgebieden in deze parken herstellen.
• Dankzij IFAW's initiatief Room to Roam zijn de populatie en het verspreidingsgebied van olifanten in delen van Zimbabwe, Malawi en Zambia veiliggesteld, waardoor ecotoerisme terugkeert in gebieden die ooit werden overgeslagen. 
• De bredere fotografiesector voor ecotoerisme is in zekere zin de drijvende kracht geweest achter de sterke economische groei en ontwikkeling in het noorden van Botswana in de afgelopen dertig jaar.  
• Na tientallen jaren oorlog is de toekomst van Gorongosa National Park in Mozambique veiliggesteld door filantropie en de ecotoerisme-industrie. 

In al deze gevallen stond het beschermen van wilde dieren en het herstellen van grote stukken wildernis, waaronder aangetaste landbouwgrond, centraal. Het had daarnaast echter ook aanzienlijke extra voordelen. De benodigde financiële middelen zijn flink verhoogd; er zijn wetenschappelijke en andere onderzoeksprogramma's opgezet die essentieel zijn voor toekomstige initiatieven voor natuurbehoud; en er zijn trainingen voor rangers en administratieve programma's opgezet die het niveau van gidsen en management verbeteren. De werkgelegenheid en carrièremogelijkheden in landelijke gemeenschappen zijn verbeterd; en bredere economische voordelen zijn merkbaar tot buiten de beschermde gebieden. Deze aspecten zijn vooral belangrijk in regio's die anders weinig tot geen andere ontwikkeling kennen. Voor het grootste gedeelte is dit een geweldig resultaat.

De uitdagingen van ecotoerisme

Ecotoerisme staat echter voor een aantal grote uitdagingen. Ten eerste blijft het concept van ecotoerisme, net als veel van onze wereldwijde milieuwetgeving, een verzameling van ideeën en richtlijnen die grotendeels niet bindend zijn of op verschillende manieren geïnterpreteerd kunnen worden. Terwijl sommige bedrijven en landen beleid hebben dat voldoet aan de richtlijnen van ecotoerisme, zijn er veel die dat niet hebben. Voor die instanties blijft de term dan ook niets anders dan een handig marketinginstrument.

De volgende voorbeelden laten de twijfelachtige of gebrekkige kant van ecotoerisme zien:

• Hoewel er recent is geprobeerd om de problemen aan te pakken, heeft Masai Mara in Kenia al bijna 20 jaar te maken met te veel voertuigen en te weinig gidsen. Dit is allemaal verergerd door slecht beheer.
• De instanties die de Ngorongoro krater en de Serengeti beheren, blijven uit op inkomsten en vergroten elk jaar het aantal lodges en voertuigen enorm. Er lijken geen ecologische analyses te zijn die dit ondersteunen.  
• In Victoria Falls is het al een hele tijd ontzettend druk. Bij het stroomopwaarts gelegen deel van de Zambezi is constant lawaai van helikopters, en bij zonsondergang zijn er steeds meer luidruchtige cruiseboten.  
• In sommige landen, waaronder Zuid-Afrika, heeft een onduidelijke definitie van duurzaamheid ertoe geleid dat verwerpelijke activiteiten worden aangeboden als toeristische attracties, zoals jagen op ingesloten of tamme dieren, welpen aaien en wandelen met leeuwen.
• Organisaties die trofeejachten organiseren worden vaak op één hoop worden gegooid met ecotoerisme, maar ze blijven populaties uitdunnen van leeuwen, olifanten en andere bedreigde diersoorten.  
• De grootte van lodges en hotels blijft toenemen, soms met meer dan 120 gasten. Dit zet vraagtekens bij de duurzaamheid van hun voetafdruk. Dit is vooral relevant als het gaat om water- en elektriciteitsverbruik, afvalverwerking en andere vormen van vervuiling, maar ook vanwege de activiteiten die worden aangeboden.    
• De verkoop van voorwerpen zoals souvenirs die zijn gemaakt van bedreigde soorten hardhout en van dierlijke lichaamsdelen zoals leeuwentanden, ivoor en schelpen van zeedieren is nog steeds toegestaan.
• De culturele integriteit en sociale structuur van traditionele gemeenschappen kan worden verstoord door voortdurende toeristische interacties wanneer drugs, alcohol en prostitutie worden ingevoerd.    
• Wanneer de economische voordelen van ecotoerisme corrupt of ongelijk verdeeld zijn, kan dit leiden tot wanhoop en zelfs onmacht bij de betrokkenen.     
• De heersende ecotoerisme-industrie steunt doorgaans alleen de meest gunstige bestemmingen. Ecotoerisme wordt ondermijnd wanneer vertegenwoordigers en aanbieders de buitengebieden blijven negeren of verwaarlozen.   

De meeste instanties die betrokken zijn bij de bovenstaande voorbeelden presenteren hun activiteiten als ecotoerisme, en claimen daarbij ook voor natuurbehoud te zijn. Dit benadrukt de tegenstrijdigheden, onduidelijkheid en gaten in de regelgeving en marketing. Totdat hier verandering in komt, blijft het lastig om dit probleem op te lossen.

De bedreiging van het voortbestaan

Tot slot is er nog een kwestie die moet worden aangekaart. Het is de lastigste kwestie van allemaal, die op zijn minst ongemakkelijk en confronterend is, en uiteindelijk zelfs uit kan groeien tot een bedreiging van het voortbestaan als er niets aan gedaan wordt.

De groei van de sector

Door de eerder genoemde gebreken is het extreem moeilijk om nauwkeurige gegevens te krijgen over de omvang en groei van ecotoerisme als sector. Toch hebben we wel enig idee. Volgens de World Travel & Tourism Council (WTTC) was de reis- en toerisme-industrie in Afrika gegroeid van US$75 miljard in het jaar 2000 naar US$186 miljard in 2019. In dat jaar waren er 84 miljoen internationale reizigers (en sinds de coronapandemie is de sector weer bijna op dit niveau). 

De WTTC voorspelt voor de komende tien jaar een groei van ten minste 6,5% per jaar. Ze stellen dat in het gunstigste geval de totale bijdrage van toerisme aan de Afrikaanse economieën kan oplopen tot meer dan US$300 miljard, met bijna een verdubbeling van het aantal reizigers in 2033. Conservation Magazine beweert dat vier op de vijf internationale toeristen in Afrika ten zuiden van de Sahara een bestemming met wilde dieren zullen bezoeken. Als je deze cijfers bij elkaar optelt, krijg je een idee van de gigantische aantallen.

Zorgen voor het milieu

Voor politici, economen en accountants laten deze gegevens duidelijk zien dat ecotoerisme een gouden kans is voor investeringen, groei en winst. Milieubeschermers maken zich echter zorgen. Hoeveel meer mensen en voertuigen kunnen de beschermde gebieden van Afrika aan? Hoeveel lodges, hotels, vliegvelden en infrastructuur zijn er nodig om deze mensen te huisvesten voordat het milieu verslechtert? Is die achteruitgang al begonnen?

Het blijft extreem moeilijk om zowel de voordelen als de negatieve gevolgen van ecotoerisme objectief te meten. Hierdoor kan iedereen blijven opereren binnen de grijze gebieden, zonder afwegingen te hoeven maken en zonder consequenties. Daarnaast zijn vergunningen afhankelijk van overheden, wat betekent dat safari-aanbieders en onderzoekers vaak worden gedwongen om slechte praktijken of slecht beheer niet te melden, uit angst dat ze worden geschorst of dat licenties worden ingetrokken.

Als ecotoerisme als doel heeft om echt duurzaam te zijn, dan moeten de aanbieders en beheerders begrijpen en accepteren dat het milieu het belangrijkste onderdeel is, en wetenschappelijke en ecologische grenzen kent. De wildernis kan niet worden beschouwd als een oneindige of hernieuwbare bron. De branche heeft dringend een toekomstgericht en gezamenlijk beheer nodig. Dit beheer moet rekening houden met ecologische grenzen en tegelijkertijd een balans vinden in de eisen van alle belanghebbenden. Met het huidige denkpatroon en de huidige trend zal ecotoerisme in de meest populaire bestemmingen niet duurzaam zijn op ecologisch gebied of qua beleving.

Wat jij kunt doen als je van plan bent naar Afrika te gaan

Met het oog op deze zorgen, ligt er een extra verantwoordelijkheid bij eventuele ecotoeristen die Afrika in overweging nemen. Wees kritisch en zorgvuldig bij het kiezen van een reisorganisatie en touroperator; doe eerst grondig onderzoek en denk er goed over na. Stel ook serieuze vragen over hun overtuigingen en referenties. En als er tijdens het reizen iets is waar je je zorgen over maakt, zeg het dan.