Conflicten tussen mensen en wilde dieren in Afrika

Veel regio's in Afrika hebben te maken met conflicten tussen mensen en wilde dieren, vaak doordat ze zich heel dichtbij elkaar begeven. In dit artikel bespreken we wat mens-dier-conflicten precies zijn, hoe het een groot probleem aan het worden is in Afrika en wat er gedaan kan worden om dit dringende probleem te helpen oplossen.

Wat zijn mens-dier-conflicten?

De term 'mens-dier-conflict' verwijst volgens IUCN naar "de strijd die ontstaat wanneer de aanwezigheid of het gedrag van wilde dieren een werkelijke of vermeende, directe en terugkerende bedreiging vormt voor menselijke belangen of behoeften, wat leidt tot onenigheid tussen groepen mensen en tot negatieve gevolgen voor mensen en/of wilde dieren". Zulke conflicten kunnen overal voorkomen waar menselijke gemeenschappen en leefgebieden van wilde dieren elkaar overlappen, zowel in stedelijke als landelijke gebieden en in alle soorten biomen (vegetatiezones, soorten leefomgevingen).

Naar schatting sterven elk jaar honderden mensen en duizenden dieren als gevolg van mens-dier-conflicten. Dit is een dringend probleem op ecologisch gebied en op het gebied van natuurbehoud, met mogelijk ingrijpende gevolgen voor zowel mensen als dieren.

Waarom ontstaan mens-dier-conflicten?

De voornaamste oorzaak van conflicten tussen mensen en wilde dieren is nabijheid. Naarmate de menselijke bevolking zich uitbreidt, dringen we steeds meer het milieu om ons heen binnen. We dringen steeds verder door in de leefgebieden van wilde dieren. Mensen en dieren komen dichter bij elkaar dan ooit tevoren, waardoor de kans op conflicten drastisch toeneemt. Dit kan leiden tot het doden van dieren als vergeldingsactie. Volgens IUCN komen conflicten tussen mensen en wilde dieren steeds vaker voor en worden ze steeds ernstiger. Het is net zo zeer een ontwikkelings- en humanitair probleem als een natuurbehoudskwestie.

Soms kunnen mens-dier-conflicten ook het gevolg zijn van het herstel en de groei van populaties wilde dieren nadat ze eerder waren afgenomen. Mensen die in landschappen wonen waar voorheen niet zoveel wilde dieren voorkwamen, kunnen nieuwe uitdagingen ervaren als de dierenpopulaties in het gebied toenemen.

Als bijvoorbeeld in delen van Afrika de industriële en zelfvoorzienende landbouw zich uitbreidt in steeds meer natuurlijke landschappen, kan dit de beschikbare ruimte en hulpbronnen beperken voor dieren als olifanten, die grote gebieden nodig hebben om rond te trekken en voedsel te vinden. Dit kan tot gevolg hebben dat olifanten de gewassen vertrappen of eten, wat er weer toe kan leiden dat boeren wraak nemen op olifanten.

Conflicten tussen mensen en wilde dieren zijn een direct gevolg van de toename in interacties tussen mensen en dieren. Sommige van deze conflicten kunnen onschuldig zijn en eenvoudig worden opgelost, terwijl andere dodelijk kunnen zijn voor alle partijen.

Het zoeken naar manieren om mens-dier-conflicten te beperken terwijl de inkomstenbronnen van mensen en de leefgebieden van dieren worden beschermd, zou een prioriteit moeten zijn voor natuurbehoud over de hele wereld. Om de conflicten effectief te kunnen voorkomen, moeten we echter eerst begrijpen hoe ze ontstaan en wat er precies gebeurt.

Hoe zien conflicten tussen mensen en wilde dieren eruit in Afrika?

Mens-dier-conflicten kunnen op veel manieren en om veel verschillende redenen plaatsvinden. We bespreken hieronder enkele specifieke voorbeelden om te ontdekken hoe het zowel mensen en dieren in Afrika beïnvloedt.

Directe confrontatie

Naarmate de menselijke bevolking toeneemt en de gebieden waar we leven uitbreiden, neemt ook de kans toe dat we wilde dieren rechtstreeks tegenkomen. Voor veel dieren kan een ontmoeting met mensen een neutrale of zelfs positieve ervaring zijn. Sommige ontmoetingen kunnen echter beide partijen in gevaar brengen.

Nijlpaarden zijn bijvoorbeeld zeer territoriale dieren en staan erom bekend dat ze hun leefgebied en hun jongen agressief beschermen. Als mensen het leefgebied van nijlpaarden binnendringen, kunnen er gewelddadige confrontaties tussen de twee soorten ontstaan.

Dit kan ertoe leiden dat mensen gewond raken door deze grote dieren of dat nijlpaarden worden gedood uit zelfverdediging of bij vergeldingsaanvallen nadat ze mensen hebben verwond.

Een ander dier in Afrika dat soms betrokken is bij directe confrontaties met mensen is de krokodil. Krokodillenaanvallen kunnen dodelijk zijn. Deze dieren zijn krachtig genoeg om visnetten en boten te beschadigen en daarmee bestaansmiddelen te vernietigen. Ze maken mensen ook heel bang, wat mensen soms genoeg motivatie geeft voor vergeldingsdoden en het gebruik van dodelijke bestrijdingsmiddelen.

Concurrentie om middelen

Een van de meest voorkomende oorzaken van conflicten tussen mensen en dieren die dichtbij elkaar leven is landbouw – vaak zelfvoorzienende landbouw. Dieren worden vaak aangetrokken tot landbouwgrond omdat ze daar makkelijk toegang hebben tot voedsel.

Van luipaarden, leeuwen en Afrikaanse wilde honden is bekend dat ze jagen op vee in de buurt van hun leefgebied. Hoewel deze soorten de voorkeur geven aan wilde prooidieren, vormen veedieren een makkelijk toegankelijke voedselbron wanneer voedsel schaars is en leefgebieden steeds verder versnipperen. Deze roofdieren kunnen ook een groot gevaar vormen voor mensen.

Concurrentie om waterbronnen veroorzaakt ook conflicten tussen mensen en wilde dieren in Afrika. We delen allemaal waterbronnen, en in gebieden die te kampen hebben gehad met ernstige, aanhoudende droogte – zoals de Hoorn van Afrika – zorgt dit voor conflicten tussen dieren en mensen tijdens het reizen naar water en bij het verkrijgen van water. In landelijke gebieden op veel plekken in Afrika is het al gevaarlijk en lastig om water te halen, en met de risico's die wilde dieren brengen, wordt het alleen maar gevaarlijker.

Vergelding

Als roofdieren vee doden kan dit leiden tot vergeldingsaanvallen op de dieren, zowel om wraak te nemen als om het vee te beschermen. Boeren nemen soms ook preventief actie tegen roofdieren om ze weg te houden van hun kuddes. Deze acties zijn soms dodelijk voor wilde dieren.

Boerderijen waar gewassen worden verbouwd, kunnen herbivoren (planteneters) aantrekken, zoals olifanten. Deze dieren zullen de landbouwgrond van de boeren binnendringen, en gewassen vertrappen en opeten (ook wel plunderen genoemd). Daarbij vernietigen ze vaak boerderijapparatuur en -infrastructuur.

Bavianen komen vaak in conflict met mensen omdat ze de neiging hebben om op zoek te gaan naar voedsel in boerderijen en om te jagen op schapen en geiten. Een andere primaat, de gelada, wordt ook gezien als een grote plaag voor gewassen.

Bij aanvaringen tussen mensen en olifanten lopen niet alleen gewassen en vee gevaar, maar ook de gezondheid en veiligheid van mensen en olifanten zelf. Conflicten kunnen verwondingen veroorzaken en dodelijk zijn. Dit is naast de eerder genoemde redenen voor mensen nog een reden voor het doden van olifanten als vergelding.

Menselijke ontwikkeling

Menselijke ontwikkeling omvat de aanleg van snelwegen, treinsporen, commerciële eigendommen, boerderijen en nog veel meer. Deze bouw kan een belemmering vormen voor leefgebieden van wilde dieren. De vernietiging van leefgebieden is een ernstig probleem voor natuurbehoud. Wanneer leefgebieden worden vernietigd of versnipperd, worden dieren verdreven en gedwongen om ergens anders op zoek te gaan naar voedsel en leefruimte. Dit vergroot drastisch de kans dat mensen en dieren met elkaar in contact en in conflict komen.

In Afrika heeft de uitbreiding van de landbouw ervoor gezorgd dat leefgebieden van giraffen zijn versnipperd en vernietigd. Landbouw verdringt ze uit de uitgestrekte landschappen waar ze ooit rondtrokken. Zonder toegang tot hun natuurlijke voedselbronnen eten de giraffen gewassen, wat leidt tot zowel preventieve als vergeldingsaanvallen op de dieren door boeren.

Hoe werkt IFAW aan het tegengaan van mens-dier-conflicten?

IFAW zet zich in om een einde te maken aan conflicten tussen mensen en wilde dieren, zowel in Afrika als in de rest van de wereld. We werken samen met mensen die dichtbij wilde dieren leven, met deskundigen op het gebied van natuurbehoud en met het publiek om het bewustzijn te vergroten en rechtvaardige, duurzame oplossingen te implementeren. 

Dit zijn enkele voorbeelden van het werk dat we in Afrika doen:

Olifanten ruimte geven om rond te trekken

Dieren hebben de vrijheid nodig om zich veilig tussen leefgebieden te kunnen verplaatsen. Als deze leefgebieden versnipperd raken, lopen dieren soms gevaar. In de Afrikaanse savanne betekenen de versnippering en vernietiging van leefgebieden van olifanten dat de dieren zich moeten verplaatsen over land dat door mensen is bezet. Dit veroorzaakt conflicten tussen mensen en olifantenpopulaties en leidt vaak tot schade voor beide partijen.

Het innovatieve initiatief Room to Roam van IFAW helpt de steeds verder versnipperde leefgebieden van de meer dan 330.000 olifanten in de Afrikaanse savanne weer met elkaar te verbinden. Op basis van tientallen jaren wetenschappelijk onderzoek en door gemeenschappen erbij te betrekken, slaagt IFAW erin om leefgebieden en verloren biodiversiteit te herstellen, en het samenleven van mensen met olifanten te bevorderen.

Bijenkorven installeren in Malawi

Bijen zijn onmisbare dieren en leveren een grote bijdrage aan de gezondheid van de planeet. Wist je dat ze ook kunnen helpen om mens-dier-conflicten te voorkomen?

Afrikaanse olifanten zijn bang voor bijen. In Malawi steunt IFAW het gebruik van bijen om olifanten te ontmoedigen om menselijk gebied binnen te gaan. Door bijenkorven rond dorpen te hangen, wordt een barrière opgeworpen waar olifanten niet graag doorheen gaan. Ze blijven dan dus uit de buurt van menselijke nederzettingen en gemeenschappen. Een bijkomend voordeel is dat de gemeenschap een alternatieve bron van inkomsten heeft via de productie van honing.

Bij het tegengaan van conflicten tussen mensen en wilde dieren gaat het niet alleen om kortetermijnoplossingen. Het is ook belangrijk om duurzame oplossingen voor de lange termijn te creëren die het vreedzaam samenleven tussen mensen en wilde dieren aanmoedigen.

Waterpompen bouwen

Waterpoelen zijn een van de voornaamste conflictpunten tussen mensen en wilde dieren. Veel conflicten kunnen daarom worden vermeden door het verstrekken van nieuwe waterbronnen aan gemeenschappen. Het is al een grote stap om ervoor te zorgen dat mensen en dieren aparte waterbronnen hebben om uit te drinken.

Generaties lang was de Shire-rivier de enige waterbron voor 13 dorpen in de Chikolongo-gemeenschap in Malawi, aan de grens van Liwonde National Park. Mannen, vrouwen en kinderen van nog geen acht jaar oud liepen met gevaar voor eigen leven door het park naar de rand van de rivier om water te halen of te baden. Daarom heeft IFAW samen met Imani Development het Chikolongo Livelihood Project opgezet. We hebben geholpen bij het repareren en herbouwen van delen van een omheining van 6,5 kilometer lang tussen de gemeenschap en het park. Ook hebben we een waterpomp geïnstalleerd aan de rand van de rivier. De twee watertappunten voorzien meer dan 1400 mensen van water.

Vee beschermen met roofdierbestendige boma's

Als koeien bij elkaar worden gehouden in een boma – een omheining die traditioneel wordt gemaakt van houten palen en takken – zijn ze een gemakkelijk doelwit voor hongerige roofdieren zoals leeuwen. Als ze daarentegen achter een plastic zeil worden gehouden, zijn ze niet te zien. IFAW heeft samengewerkt met ZimParks en de Wildlife Conservation Research Unit om het gebruik van zulke roofdierbestendige boma's te promoten. Het is een eenvoudige maar effectieve manier om conflicten tussen mensen en wilde dieren te voorkomen.

Emancipatie van de gemeenschap

Vaak ontstaan mens-dier-conflicten omdat gemeenschappen in hun dagelijkse behoeften moeten voorzien. Sommige gemeenschapsleden zijn overgegaan tot het illegaal strikken van dieren en vissen om hun gezinnen te kunnen onderhouden.

Deze acties worden niet gedreven door kwaadwilligheid, maar door noodzaak. Het is niet genoeg om gemeenschappen simpelweg te vragen om te stoppen met gedrag dat schadelijk kan zijn voor lokale wilde dieren als dit noodzakelijk is voor hun eigen overleving. In plaats daarvan moeten gemeenschappen in staat worden gesteld om actie te ondernemen via duurzame oplossingen en alternatieve mogelijkheden om in hun levensonderhoud te voorzien.

We werken vaak samen met traditionele leiders en houden bijeenkomsten voor bewustwording van de gemeenschap om samen te bespreken hoe ze hun gemeenschappen kunnen beschermen tegen olifanten. Hierbij wordt ook het gebruik van niet-dodelijke methoden besproken, zoals chilibommen om olifanten te verjagen. Veel gemeenschappen hebben al hun eigen manieren ontwikkeld om conflicten tussen mensen en wilde dieren te verminderen, bijvoorbeeld door bijenkorven, chilipepers of harde geluiden te gebruiken, door honden te houden of door vogelverschrikkers neer te zetten.

In Kenia heeft IFAW nauw samengewerkt met vrouwen om hen een stem te geven en hen in staat te stellen een carrière op te bouwen in hun gemeenschap. Het bieden van nieuwe mogelijkheden voor diervriendelijk levensonderhoud is cruciaal in gebieden waar mensen afhankelijk zijn van de winning van natuurlijke hulpbronnen en soms van illegale activiteiten zoals stroperij.

In samenwerking met de Duitse stichting Margarete-Breuer Stiftung (MBS) ondersteunt IFAW 60 vrouwen in de Amboseli-gemeenschap met een driejarige beroepsopleiding. Deze training geeft deze vrouwen de middelen die ze nodig hebben om bedrijfjes op te zetten in hun gemeenschap. Ze kunnen hiermee hun inkomsten genereren en zijn niet meer afhankelijk van praktijken als stroperij.

IFAW heeft ook leden van gemeenschappen in Malawi zelfredzaam gemaakt door middel van een project voor het bouwen van een hek. We hebben lokale inwoners ingehuurd om een omheining rond Kasungu National Park te bouwen. Dit hek voorkomt dat wilde dieren te dicht bij mensen in de buurt komen, en helpt tegelijkertijd de economie.

Help om conflicten tussen mensen en wilde dieren te voorkomen.