water is leven: hoe één waterpomp alles veranderde voor een afgelegen community

Door Nick Schonfeld

Onze boot vaart langzaam langs snuivende nijlpaarden en etende olifanten over rivier de Shire, de belangrijkste waterweg van Malawi. Naar verluid vormde deze rivier samen met het bos rond Mount Mulanje, dat een paar uur rijden naar het zuiden ligt, deels de inspiratie voor het thuisland van Frodo uit The Lord of the Rings.

Eilanden van fel paarse waterhyacint drijven naast ons, op hun lange weg naar waar de Shire uitmondt in de Zambezi-rivier. Deze route zullen we de komende drie dagen dagelijks afleggen. Maar we zijn hier niet voor de wilde flora en fauna. We zijn hier voor een pomphuis.

een waterpunt middenin een nationaal park

Ik zou het pomphuis over het hoofd hebben gezien als Emmanuel, onze stuurman en African Parks-gids, het niet had aangewezen: een onopvallend terracottakleurig gebouwtje, half verscholen achter acaciabomen en mopanen die langs de rand van de rivier groeien. Naast het gebouwtje staan drie grote zonnepanelen die dit belangrijke watervoorzieningssysteem van stroom voorzien. In een ander gebouw verder landinwaarts staat als back-up een dieselpomp die op bewolkte dagen of bij een defect wordt gebruikt. 

Pas als je van boord gaat, besef je dat je in een nationaal park staat en dat de olifanten, nijlpaarden en krokodillen die je net nog op veilige afstand bewonderde, nu je buren zijn. Het geeft een unheimisch gevoel, een gevoel dat de gemeenschap die fotograaf Julia Gunther en ik gaan bezoeken maar al te goed kent.

De rivier de Shire was generaties lang de enige waterbron voor de dertien dorpen die samen de Chikolongo-gemeenschap vormen en aan de westgrens liggen van wat nu Liwonde National Park in Malawi is. Het gebied was en is nog steeds afgelegen, heet en moeilijk bereikbaar. Er is geen medische kliniek, infrastructuur of elektriciteit aanwezig. De bewoners van Chikolongo moesten voor zichzelf zorgen en dat ging zowel ten koste van hun eigen leven als van hun omgeving. 

de risicovolle reis naar vers drinkwater

Mannen, vrouwen en zelfs jonge kinderen liepen door het nationale park naar de rivier om water te halen of te baden. Hierbij liepen ze het risico gewond te raken of het zelfs niet te overleven. Caroline Chizwezwe, administratief medewerker bij het Chikolongo Livelihood Project (CLP), beschrijft hoe ze een vriendin vertrapt zag worden door een olifant toen ze op weg was naar de rivier. Linly Chitseko, die parttime in het veld werkt, vertelde me dat een familielid tijdens het baden door een krokodil is vermoord. En zo zijn er nog veel meer van dit soort verhalen.

Hoe dodelijk de ogenschijnlijk onschuldige wandeling van Chikolongo naar de rivier was, wordt geïllustreerd door een door de zon verbleekt stuk papier aan de muur van het poortgebouw, dat dient als in- en uitgang van het park en het hoofdkantoor van het CLP. Op het papier staan de nog nauwelijks leesbare namen van 21 mensen die alleen al in 2012 door dieren zijn aangevallen en gedood.

mens-dierconflicten in het nationale park van Malawi

De zoektocht naar water heeft niet alleen mensen het leven gekost, ook hun gewassen waren niet veilig. Olifanten, apen en andere wilde dieren plunderden de oogst van de gemeenschap die toch al onder lage opbrengsten te lijden had. Gemeenschapsleden gingen het nationale park binnen om bushmeat te stropen of hout te sprokkelen. Voordat het CLP in 2013 van start ging, waren er overal mens-dierconflicten. 

Het CLP is een samenwerkingsverband tussen de Chikolongo-gemeenschap, IFAW en Imani Consultants. Het primaire doel van het project was om de kans op mens-dierconflicten te verkleinen. De eerste stappen waren simpel, maar zeer effectief. IFAW repareerde en verving zelfs delen van de zes-kilometer-lange elektrische afrastering tussen de gemeenschap en Liwonde National Park, en plaatste de waterpomp bij de rivier.

Het duurt iets meer dan acht minuten om Dias Chigalu, projectleider van het CLP, van de waterpomp naar de westelijke grens van het park te volgen, dezelfde route die het water aflegt nadat het uit de rivier is gepompt. Net zo plotseling als je het park bent binnengekomen, loop je via een houten deur weer naar buiten en sta je midden in dit opmerkelijke project. Aan de rechterkant liggen vijf visvijvers met daarachter de 24 familiepercelen die toebehoren aan de gemeenschap. Aan de linkerkant bevinden zich twee enorme watertanks met het opgepompte rivierwater. Verderop liggen de rijst- en maisvelden van het project. Twee tappunten voorzien 1.420 mensen van water.

Mada Selenje is werkzaam bij Imani Consultants, hij is contactpersoon voor de gemeenschap en landbouwfunctionaris voor het project, en onze gids tijdens deze reis. Niemand kent dit project beter dan hij. Hij plant, wiedt en oogst twee weken per maand met de gemeenschapsleden mee. Daar heeft hij een goede reden voor. Als ze hem vertellen dat ze moe zijn, is hij dat ook; als hun rug pijn doet, doet zijn rug ook pijn. Met zijn 'managementstijl' wekt hij vertrouwen, iets wat nodig is om een project als dit te laten slagen. De gemeenschap luistert naar Mada, omdat ze weten dat hij hen begrijpt. Ze weten dat hij voor hun belangen opkomt. 

Die belangen zijn niet veranderd sinds IFAW in 2008 in deze regio actief werd. De gemeenschap wilde veilige toegang tot water, grotere voedselzekerheid en een manier om in hun levensonderhoud te voorzien. Het probleem was dat ze dit niet voor elkaar kregen zonder hun leven te riskeren en schade aan de omgeving aan te richten.

ontwikkelingen in een stroomversnelling sinds de komst van de waterpomp

Toen de waterpomp eenmaal operationeel was, zijn de ontwikkelingen in een stroomversnelling gekomen. Het leven bloeide op. De watertanks en vijvers waren gevuld. De velden werden geïrrigeerd en de gewassen groeiden. Doordat het water rechtstreeks naar de gemeenschap wordt gebracht, hoeven de dorpelingen niet meer door het park te lopen om het te halen.

En door de plaatsing van een elektrische omheining kunnen de dieren de gewassen van de dorpelingen niet meer vernielen. De bewoners kunnen nu groenten telen om hun gezin te voeden en wat overtollig is verkopen. Ze kunnen 's nachts slapen en hoeven niet meer op te blijven en vuur te maken om olifanten af te schrikken. Het CLP biedt werk aan gemeenschapsleden. Met het inkomen dat ze verdienen, kunnen ze in vee, kunstmest, een fiets of beter onderwijs voor hun kinderen investeren. 

mensen en dieren in balans

Inmiddels is de olifantenpopulatie in het park zodanig gegroeid dat Liwonde nu ook andere nationale parken van dieren voorziet. Het aantal doden als gevolg van mens-dierconflicten is gedaald van gemiddeld drie per maand naar nul in zeven jaar. Door de verbeterde voedselproductie is de eiwitinname met 71 procent gestegen en is men dus gezonder gaan eten. Het irrigatiesysteem dat dankzij de waterpomp op zonne-energie kon worden aangelegd, heeft de mais- en rijstopbrengsten verdubbeld tot verdrievoudigd. Meer dan 60 procent van de gemeenschapsleden leeft nu van de verkoop van hun gewassen. 

Maar het belangrijkste van alles is misschien wel dat de Chikolongo-gemeenschap wilde dieren niet langer als bedreiging of eiwitbron ziet, maar als iets kostbaars dat behouden moet worden. De bewoners hebben ontdekt dat natuurbehoud hen iets oplevert: meer mogelijkheden om in hun levensonderhoud te voorzien. En het zal duidelijk zijn dat ook de dieren hiervan profiteren. De omheining beschermt hen tegen stroperij en in hun leefgebied worden geen bomen meer gekapt.

Niet alles gaat echter van een leien dakje. Volgens Mada zal het nog wel een paar jaar duren voordat het project volledig zelfvoorzienend is, en daar is geld voor nodig. Samen met de gemeenschapsleden en het organisatiecomité dat hen vertegenwoordigt, probeert hij zoveel mogelijk samenwerkingsverbanden aan te gaan. Dat lukt vaak, maar niet altijd. En ja, de apen glippen nog steeds van tijd tot tijd de maisvelden binnen.

Door het succes van het CLP komen IFAW en Imani Consultants voor nieuwe en onbekende uitdagingen te staan. Steeds meer dorpen sluiten zich bij de gemeenschap aan, terwijl er maar een beperkte hoeveelheid water uit de rivier kan worden gepompt. Het organisatiecomité heeft al tijdvakken ingesteld - tijden waarop dorpelingen bij een van de tappunten water kunnen halen en tijden waarop boeren hun land kunnen besproeien. Als het CLP aan de vraag wil kunnen blijven voldoen, zullen er meer waterpompen en zonnepanelen moeten komen. Maar voorlopig willen Mada, zijn collega's en IFAW het rustig aan doen. Ze willen er eerst zeker van zijn dat wat er nu is goed werkt, voordat ze aan verdere uitbreiding van het project denken.

Het Chikolongo Livelihood Project heeft in ieder geval duidelijk aangetoond dat een participerende en inclusieve aanpak van mens-dierconflicten, waarbij de zorgen en behoeften van een gemeenschap worden aangepakt en niet worden genegeerd, en waarbij organisaties oplossingen zoeken en een gemeenschap niet alleen 'de les lezen en vertrekken', de toekomst van natuurbehoud is.

Het CLP wordt echt gerund door de gemeenschap zelf, en zo hoort het ook. De gemeenschapsleden bewerken het land en zorgen voor de eenden en de ganzen. Ze voeren en verzorgen de tilapia's in de visvijvers. Ze onderhouden de familiepercelen en oogsten honing uit de bijenkorven. Ze ervaren de onmiskenbare voordelen die dit project hen heeft opgeleverd, omdat hun leven radicaal is veranderd. Ze weten nu: water is leven, niet alleen voor hen maar ook voor de wilde dieren in hun omgeving.